Amsterdammertje, kenmerken, historie en tribute-video
Een typisch Amsterdams paaltje ofwel Amsterdammertje, wie kent ze niet? Als eerbetoon aan het Amsterdammertje en ter beantwoording van vragen die ik regelmatig over de paaltjes krijg – ik verkoop ze al, op diverse manieren, sinds 2009 – hierbij een artikel over de kenmerken en de bijzondere historie van het Amsterdams paaltje. Ook ga ik in op de over de tijd gebruikte bijzondere materialen voor het paaltje en laat ik je via Google street view zien hoe de oudste er uit zien en waar die staan in Amsterdam. Tot slot een interessante video over hoe de Amsterdammertjes worden gemaakt en hoe je zelf ook een Amsterdammertje kunt verkrijgen, voor jezelf of om cadeau te doen.
Kenmerken van een Amsterdams paaltje
Voor diegenen die niet zeker weten hoe een Amsterdams paaltje ofwel Amsterdammertje eruit ziet en/of zich afvragen of ze wel een echte hebben: Amsterdammertjes zijn in totaal 1.05 meter hoog, 70 cm komt boven de grond uit en 35 cm gaat de grond in (reden dat sommige klanten zich verbazen over het formaat van een Amsterdammertje bij het ophalen). De standaardkleur van een Amsterdammertje is roodbruin (RAL 3007), alhoewel ze ook geregeld in het wit voorkomen. De paaltjes zijn van staal en hebben de drie Andreaskruisen (ingefreesd of er op gelast, afhankelijk van de fabrikant) van het stadswapen van Amsterdam (verticaal onder elkaar, vlak onder de horizontale band van de ronde top). De voetplaat is er onder gelast en 50 x 37,5 cm. Een Amsterdammertje weegt zo’n 20 kg. Er zijn dikke en, modernere, dunne paaltjes. De dikke paaltjes hebben onderop een doorsnede van 17,5 cm en ze lopen taps toe. De dunne paaltjes lopen niet taps toe maar gaan recht naar beneden, deze paaltjes hebben de kruizen er ook op gelast waar de dikke paaltjes ze erin gestanst hebben.
De historie van het Amsterdamse paaltje
De Amsterdamse paaltjes werden voor het eerst in gebruik genomen aan het einde van “De Gouden Eeuw” (17e eeuw). In deze periode was Amsterdam één van de meest welvarende steden ter wereld. Amsterdam groeide en ontwikkelde zich toen enorm snel zodat paaltjes werden ingezet om het steeds verder groeiende verkeer in de straten te controleren.
Doordat paardenkoetsen te strak of te wijd rond hoeken reden ontstond grote materiële schade.
De grachten waren altijd de hoofdwegen voor het vervoer in de stad maar tussen de grachten liepen de steegjes en straatjes al snel vol met boeren, reizigers en handelaars die met paarden en rijtuigen heen en weer reden. Doordat paardenkoetsen te strak of te wijd rond hoeken reden ontstond grote materiële schade. De grote drukte in Amsterdam viel samen met het mindere succes van de roemruchte VOC (de Vereenigde Oost-Indische Compagnie). In de haven van de stad lagen daarom een groot aantal niet-gebruikte schepen met o.a. oude ijzeren kanonnen. De hardnekkige mythe wil dat deze oude kanonnen in de grond van de Amsterdamse straten gezet werden, om de voetgangers en hun eigendommen tegen het steeds verder toenemende verkeer te beschermen. Onderzoek in 2015 van Anneke van der Stoel heeft deze mythe echter met de grond gelijk gemaakt. Waarschijnlijk waren het hardstenen paaltjes met een bolle bovenkant, welke in de 17e eeuw al in de stad stonden.
De gebruikte materialen: van oude kanonnen naar gietijzer, steen, hout en staal
Hoewel de eerste Amsterdamse paaltjes dus oude kanonnen waren werden later andere soorten materialen, zoals gietijzer, steen en hout gebruikt. Gietijzer werd gebruikt vanaf 1915, maar deze grote en omvangrijke palen, met een gewicht van ca. 70 kg (!), moesten natuurlijk worden vervangen door een lichtere variant. In de jaren 70 werden de paaltjes gemaakt van een veel goedkoper en lichter materiaal: staal. Het resultaat van alle veranderingen rondom Amsterdammertjes is op een wandeling door Amsterdam goed te zien: een groot aantal Amsterdammertjes van verschillende kleuren, vormen en maten staan verspreid over de stad. Sommigen oud, sommigen nieuw, sommigen beschilderd en sommigen gehavend. Allen dragen sterk bij aan de charme en het bijzondere karakter van de stad.
De oudste Amsterdamse paaltjes
Een gietijzeren Amsterdammertje was vanaf 1915 het basistype voor Amsterdamse brugpaaltjes. Vergeleken met het huidige Amsterdammertje waren ze slanker, hadden een vierkante voet en liepen niet zo taps toe. Ook waren de ‘kraag’ en de Andreas kruizen hoger opgelegd. Op de Wallen stond nog zo’n oud Amsterdams paaltje maar door de verbouwing daar (2017) blijkt die ook verdwenen. De enige plek waar die paaltjes nu nog te zien zijn, is de Melkmeisjesbrug over de Brouwersgracht: https://goo.gl/MyMJKzEen opkomend collectors’ item
Amsterdam telde in 1984 zo’n 100.000 amsterdammertjes. De gemeente Amsterdam echter heeft jarenlang ongeveer tweeduizend paaltjes uit de stad verwijderd waardoor er relatief gezien nog heel weinig Amsterdammertjes in de stad staan. Amsterdammertjes zijn minder benodigd door herinrichting van straten met verhoogde trottoirs (auto’s kunnen niet meer op de stoep parkeren). Daarnaast is parkeerbeheer steeds actiever en efficiënter waardoor foutparkeerders eerder op de bon gaan en je het parkeren op de stoep dus wel uit je hoofd zou laten. Dat dit toch lang niet altijd het geval is blijkt uit een oproep van GroenLinks in 2016 om ze weer in te voeren om zo het tijdelijk parkeren op de stoep toch weer tegen te gaan.
Om tweedehands Amsterdammertjes te redden van de omsmeltovens had ik ooit nog het plan voor de reclamecampagne: “Adopteer een Amsterdammertje”. De fotoshoot werd gedaan in het natuurgebied het Twiske, met de prachtige vrouw van een goede vriend van me, en een Amsterdammertje natuurlijk. Helaas werd het aanbod aan nieuwe, tweedehands Amsterdammertjes toen snel minder waardoor ik veel vraag als gevolg van de campagne niet had aangekund. Campagne afgeblazen. Jammer!
Hoe wordt een Amsterdammertje eigenlijk gemaakt?
Amsterdamse paaltjes te koop via Amsterdam-Cadeau.nl, ook internationaal
Al sinds 2009 verkoop ik Amsterdammertjes wereldwijd, als cadeau of voor de mensen zelf. Ik bied daarbij vele opties.
Amsterdam-Cadeau.nl maakt het gemakkelijk om diverse soorten Amsterdamse paaltjes te kopen, waar ter wereld u ook woont en hoeveel u er ook wilt. Ik heb ervaring met het nationaal en internationaal versturen van Amsterdammertjes.
Zo heb ik ook Amsterdammertjes verstuurd naar Amerika, België, Canada, Denemarken, Duitsland, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. Prachtig om te zien dat Amsterdamliefhebbers wereldwijd ze weten te vinden en zo weten te waarderen dat ze ze graag over laten komen. Binnen Nederland kost het (inclusief het verpakken, verpakkingsmateriaal en wegbrengen van het paaltje naar het zakelijke postkantoor) 35 euro (incl. 21% BTW). Naar bijvoorbeeld Duitsland, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk en Spanje kost het zo’n 55 euro. Het naar Amerika of Canada versturen van een Amsterdammertje kost 199 euro per paaltje.